سولفات آمونیوم به عنوان یک کود کشاورزی نیتروژن‌دار و گوگرد دار در دسته کودهای اصلی (Macro) که تامین‌کننده عنصر نیتروژن (N) هستند قرار می‌گیرد. درست است که میزان تولید و تجارت جهانی سولفات آمونیوم در مقایسه با تولید و تجارت جهانی مهم‌ترین کود نیتروژن‌دار یعنی اوره کمتر است اما با مشخص شدن آثار سو استفاده از کود اوره در محیطزیست و چرخه غذایی انسان و دام، تمایل به استفاده از کود سولفات آمونیوم افزایش پیدا کرده است. همان‌طور که در مقالات دیگر اشاره شده است، تنها ضعف کود سولفات آمونیوم محتوای نیتروژن پایین‌تر آن نسبت به کود اوره است.
با این حال و با توجه به اینکه هدر رفت کود اوره در اثر آبشویی بسیار بالاست، سولفات آمونیوم به عنوان نسل جدید کودهای نیتروژن‌دار که در کنار نیتروژن، تامین‌کننده گوگرد نیز است، مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله نگاهی به بازار (تولید، تجارت، عرضه و تقاضای) کود سولفات آمونیوم در ایران و جهان خواهیم داشت. بازار سولفات آمونیوم نسبت به سایر کودهای کشاورزی بازاری پیچیده‌تر است که دلیل این پیچیدگی در این مقاله روشن خواهد شد.
ظرفیت‌های ایجاد شده و تولید (عرضه) واقعی سولفات آمونیوم در ایران و جهان
ماده شیمیایی سولفات آمونیوم که عمدتا به عنوان کود سولفات آمونیوم شناخته می‌شود به روش‌های مختلفی در دنیا تولید می‌شود. از جمله این روش‌ها می‌توان به (1) محصول جانبی فرآیند تولید کاپرولاکتام (CPL)، (2) محصول جانبی فرآیند تولید آکرولونیتریل (ACN)، (3) محصول جانبی فرآیند تولید متیل متاکریلات (MMA)، (4) محصول فرآیند سولفورزدایی گازهای اسیدی (FGD)، (5) محصول جانبی فرآیند تولید کک (COG)، (6) محصول جانبی فرآیندهای استخراج فلزات، (7) محصول جانبی فرآیند تولید اسید سیانوریک، (8) محصول جانبی فرآیند تولید متیل اتیل کتوکسیم (MEKO)، (9) محصول فرآیند تبدیل فسفوگیپس یا گچ طبیعی و (10) محصول سنتزی حاصل از واکنش میان اسید سولفوریک و آمونیاک اشاره کرد.
در کنار روش‌های اشاره شده برای تولید سولفات آمونیوم در دنیا، پتانسیل‌های جدیدی برای عرضه این محصول نیز وجود دارد که می‌توان به تولید این محصول در کنار صنایعی چون صنعت باتری، واحدهای کوچک مقیاس تولید آمونیاک یا آمونیاک سبز، تکنولوژی‌های Carbon Capturing و اسکرابرهای کشتی‌ها (Ship scrubbers) تحت عنوان سیستم‌های تصفیه گازهای خروجی اگزوز (Exhaust Gas Cleaning Systems (EGCS)) اشاره کرد.
کل ظرفیت ایجاد شده برای تولید این محصول به روش‌های ذکر شده در فوق، در سال 2020 حدود 40 میلیون تن بوده است. از ظرفیت 40 میلیون تنی ایجاد شده در دنیا، 15 میلیون تن در کشور چین و مابقی در سایر کشورهای جهان قرار دارد. شکل شماره 1، ظرفیت‌های جهانی تولید سولفات آمونیوم را نشان داده است.
میزان تولید واقعی سولفات آمونیوم در دنیا در سال‌های گذشته به طور متوسط 70 درصد ظرفیت اسمی ایجاد شده در دنیا بوده است. نمودار زیر میزان تولید جهانی سولفات آمونیوم را در سال‌های 2021 – 2009 نشان داده است. تولید واقعی سولفات آمونیوم در دنیا در سال 2021 حدود 8/28 میلیون تن بوده است.
همان‌طور که از نمودار فوق مشخص است، میزان رشد ظرفیت‌ها و تولید سولفات آمونیوم دنیا عموما متاثر از رشد ظرفیت و تولید در کشور چین بوده است و سایر کشورها دارای روند ثابتی در ظرفیت و تولید این محصول هستند. مهم‌ترین و کلیدی‌ترین نکته در این زمینه، تولید این محصول به صورت محصول جانبی سایر فرآیندهاست که لیست آنها اشاره شده است.
شکل شماره 3، به صورت تفکیک شده نشان می‌دهد که هر کدام از فرآیندها و تکنولوژی‌های تولید سولفات آمونیوم چه سهمی را در ظرفیت‌های ایجاد شده در دنیا دارند.
همان‌طور که از نمودار فوق مشخص است، سولفات آمونیوم تولیدی به عنوان محصول جانبی فرآیند تولید کاپرولاکتام سهم عمده‌ای در ظرفیت‌های ایجاد شده برای تولید این محصول دارد. سولفات آمونیوم سنتزی نیز رتبه دوم را در این میان به خود اختصاص داده است. رتبه سوم مربوط به سولفات آمونیوم تولید شده از روش کک‌سازی و رتبه چهارم مربوط به تکنولوژی‌های جذب گازهای اسیدی است که انتظار می‌رود در سال‌های آینده، سهم این روش در تولید سولفات آمونیوم دنیا افزایش یابد.
دلیل این مساله، نگرانی‌های زیست‌محیطی ورود گازهای اسیدی به محیطزیست است. گازهای منتشر شده در اثر انواع فرآیندهای پالایشی و پتروشیمیایی حاوی گازهای H2S و SO2 روز به روز در حال افزایش است و به خطری جدی برای محیطزیست و سلامت جامعه تبدیل شده است. طرح‌های جذب گازهای اسیدی و تبدیل آن به محصولاتی چون اسید سولفوریک، سولفات آمونیوم و … از جمله طرح‌های توسعه‌ای بسیاری از صنایع بالادست حوزه نفت، گاز و پتروشیمی در دنیاست.
بر اساس پیش‌بینی‌های انجام شده، برآورد می‌شود میزان ظرفیت تولید سولفات آمونیوم دنیا تا سال 2030 به حدود 45 میلیون تن در سال برسد.
ظرفیت‌های ایجاد شده در ایران برای تولید سولفات آمونیوم به سه دسته کلی تقسیم‌بندی می‌شود:
- سولفات آمونیوم به عنوان محصول جانبی فرآیند تولید ملامین
- سولفات آمونیوم به عنوان محصول جانبی فرآیند کک‌سازی
- سولفات آمونیوم سنتزی
- سولفات آمونیوم به عنوان محصول جانبی فرآیندهای جذب گازهای اسیدی
در ایران تا پایان سال 1401 در مجموع حدود 400 هزار تن ظرفیت تولید سولفات آمونیوم ایجاد شده است. از این میزان 46 هزار تن مربوط به سولفات آمونیوم تولیدی به عنوان محصول جانبی فرآیند تولید ملامین متعلق به پتروشیمی ارومیه است. همچنین 15 هزار تن نیز ظرفیت ایجاد شده در شرکت سهامی ذوب آهن اصفهان به صورت سولفات آمونیوم به عنوان محصول جانبی فرآیند کک‌سازی (که موفق به اخذ کد ثبت کودی نشده است) و سایر ظرفیت‌ها مربوط به سولفات آمونیوم سنتزی و سولفات آمونیوم حاصل از فرآیندهای جذب گازهای اسیدی که مربوط به شرکت فولاد گل گهر است.
از جمله مهم‌ترین تولیدکنندگان سولفات آمونیوم گرانول و کریستال سنتزی در کشور می‌توان به شرکت بادرام پیشرو آریا (یزد)، شرکت پارس توسعه فاتح (فارس)، شرکت فجر پارسیان (خراسان رضوی)، شرکت کیا سم کارمانیا (کرمان)، شیمی پژوهان ایلیا پارت (کرمان)، شرکت کیمیای سبز رفسنجان (کرمان)، تارا صنعت کرمان (کرمان)، معین سبزه‌کاران توس (خراسان رضوی) و … اشاره کرد. برآوردها و بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که میزان متوسط تولید واقعی این محصول 100 هزار تن در سال بوده است که در بازه 150 – 80 هزار تن در سال نوسان داشته است.
در میان 54 کد ثبت کودی صادر شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی برای کود سولفات آمونیوم، 23 کد کودی مربوط به شرکت‌های تولیدی و 31 کد کودی مربوط به شرکت‌های واردکننده و توزیع‌کننده این محصول در کشور است.
پیش‌بینی می‌شود ظرفیت‌های جدیدی برای تولید سولفات آمونیوم در پالایشگاه اصفهان (تا 350 هزار تن در سال) و پارک کود هلدینگ خلیج فارس (تا 50 هزار تن در سال) نیز در آینده ایجاد شوند.
تجارت سولفات آمونیوم در دنیا و ایران
شکل 4 نقشه کلی تجارت سولفات آمونیوم در دنیا را در سال 2021 نشان داده است. میزان کل تجارت این محصول در دنیا 6/3 میلیارد دلار بوده است. در صورتی که متوسط قیمت این محصول در سال 2021 برابر با 200 دلار بر تن فرض شود، میزان وزنی تجارت سولفات آمونیوم در دنیا حدود 18 میلیون تن بوده است.
همان‌طور که از نقشه تجارت جهانی این محصول مشخص است، چین بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده سولفات آمونیوم در دنیاست که نزدیک به 58 درصد صادرات این محصول را به خود اختصاص داده است. بنابراین یکی از مهم‌ترین مبنای قیمت‌گذاری جهانی سولفات آمونیوم، محصول تولیدی در کشور چین است که به صورت سولفات آمونیوم فوب چین (گرانول و کاپرو) در مراجع بین‌المللی مطرح است (China FOB (Granular) & China FOB (Capro)).
کشورهای بلژیک، هلند و روسیه در رده‌های بعدی صادرکنندگان عمده این محصول هستند. در میان واردکنندگان (مصرف‌کنندگان) عمده سولفات آمونیوم می‌توان به کشورهای برزیل، ویتنام، اندونزی، مالزی، آمریکا و ترکیه اشاره کرد. آمریکای جنوبی و کشورهای جنوب‌شرق آسیا بزرگ‌ترین واردکنندگان (مصرف‌کنندگان) کود سولفات آمونیوم در دنیا هستند. کشور ترکیه یکی از مهم‌ترین واردکنندگان کود سولفات آمونیوم در منطقه است که در سال 2021 حدود 700 هزار تن (140 میلیون دلار) از این کود وارد کرده است و یکی از بازارهای مهم برای کود تولیدی در ایران محسوب می‌شود.
تجارت کود سولفات آمونیوم در ایران در سال‌های اخیر با تحولاتی روبرو بوده است. در سال‌های قبل از سال 1400، به طور متوسط سالیانه 25 هزار تن از این کود و عمدتا به صورت کود کریستال ازبک وارد کشور شده است. کود کریستال ازبک متداول‌ترین و پرطرفدارترین کود مورد استفاده در ایران بوده است. با قلیایی شدن خاک‌های کشور و نیاز کشاورزان به استفاده از کود سولفات آمونیوم با pH اسیدی‌تر در کنار تولید محصول گرانول به میزان کافی در کشور، تمایل بازار ایران به استفاده از کود سولفات آمونیوم گرانول بیشتر شد و میزان واردات این محصول تا کمتر از 10 هزار تن در سال کاهش یافت. در حال حاضر سولفات آمونیوم گرانول پرطرفدارترین کود در بازار ایران بوده و محصول کریستال برای مواردی که نیز به حلالیت بالا باشد مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سال‌های قبل از 1400، میزان صادرات سولفات آمونیوم ایران ناچیز بوده است اما از سال 1400 به طور متوسط سالیانه 20 هزار تن از این محصول به کشورهای ترکیه، عراق و سوریه صادر شده است. به نظر می‌رسد تولیدکنندگان و تجار ایرانی در حال یافتن بازارهای جدیدی برای کودهای تولیدی در ایران بویژه در کشورهایی چون ترکیه، عراق و سوریه هستند و این مساله در سال‌های آینده رونق بیشتر خواهد داشت.
صادرات کود سولفات آمونیوم تولیدی در ایران نیاز به اخذ مجوز از وزارت جهاد کشاورزی دارد. علی رغم اینکه طبق آخرین مصوبه وزارت جهاد کشاورزی 22281/500/1400 مورخ 1/5/1400 (شکل 5)، صادرات کودهایی که در ساخت آنها از مواد اولیه یارانه‌ای استفاده نشده باشد، با تایید کمیته صادرات وزارت جهاد کشاورزی، آزاد اعلام شده است اما همچنان امکان صادرات کود سولفات آمونیوم بدون اخذ مجوز موردی از کمیته صادرات وزارت جهاد کشاورزی امکان‌پذیر نیست که این امر به تهدیدی برای تولیدکنندگان داخلی بدل شده است و موجب شده است که ظرفیت‌های ایجاد شده در کشور با بخشی از ظرفیت اسمی خود به تولید بپردازند. به نظر می‌رسد دلیل عدم صدور مجوز مقطعی برای صادرات این محصول توسط وزارت جهاد کشاورزی، نیاز داخلی به این محصول باشد.
بررسی تقاضای کود سولفات آمونیوم در دنیا و ایران/ساینوتک
از کل 29 میلیون تن سولفات آمونیوم تولیدی در دنیا، حدود 18 میلیون تن صادر شده و بقیه (11 میلیون تن) در کشورهای محل تولید این محصول مصرف می‌شود. بنابراین بر همین اساس می‌توان اظهار نظر کرد که میزان تقاضای جهانی برای کود سولفات آمونیوم 29 میلیون تن در سال است که پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد این میزان تا سال 2030 به حدود 32 میلیون تن در سال خواهد رسید. کاهش مصرف سولفات آمونیوم در سال 2019 و 2020 عمدتا به دلیل شیوع ویروس کرونا بوده است.
در میان مصارف مختلف سولفات آمونیوم، مصرف مستقیم این محصول به عنوان کود کشاورزی سهم عمده‌ی تقاضای جهانی را به خود اختصاص داده است. پس از آن مصرف این محصول در ترکیب کودهای NPK دارای سهم بالاتر و سایر مصارف آن سهم ناچیزی از تقاضای جهانی سولفات آمونیوم دارند. به طور کلی می‌توان گفت حدود 95 درصد از مصرف سولفات آمونیوم دنیا در صنعت کشاورزی و به عنوان کود است.
همان‌طور که در شکل 7 نشان داده شده است، بیش از 50 درصد تقاضای سولفات آمونیوم در دنیا مربوط به سه منطقه‌ی جنوب شرق آسیا، آمریکای شمالی و آمریکای لاتین است که نقشه تجارت جهانی این محصول نیز این ادعا را تایید می‌کند.
بر اساس اعلام وزارت جهاد کشاورزی، میزان تقاضای فعلی برای کود سولفات آمونیوم حدود 220 هزار تن در سال است اما در صورتی که مبنای محاسباتی به سطح زیرکشت کشور تغییر کند، برای 12 میلیون هکتار زمین زراعی آبی و دیم و 3 میلیون هکتار زمین باغی در صورتی که به طور متوسط 75 کیلوگرم کود سولفات آمونیوم در هر هکتار مصرف شود، حداکثر نیاز کشور به این کود 1 میلیون و دویست هزار تن در سال خواهد بود. در حال حاضر میزان مصرف ظاهری کود سولفات آمونیوم در ایران بر اساس آمار تولید، صادرات و واردات، حدود 120 – 100 هزار تن در سال است.
جدول 1، مساحت و میزان تولید زمین‌های زیرکشت در ایران (باغی و زراعی)
| زمین | مساحت زیر کشت (میلیون هکتار) | تولید محصول کشاورزی (میلیون تن) |
| زراعی (دیم و آبی) | 12/2 | 91/8 |
| باغی (آبی و دیم) | 2/9 | 24/4 |
| جمع کل | 15/1 | 116/2 |
ویژگی‌های خاص بازار ایران برای کودهای کشاورزی
مهم‌ترین ویژگی بازار ایران برای کودهای کشاورزی، ظرفیت بالای ایران در تولید کود اوره و اعطای یارانه توسط دولت به این کود در کنار عدم تولید سایر کودها به میزان کافی در داخل کشور است. این دو مساله، بازار کودهای کشاورزی ایران را در دنیا به بازاری خاص تبدیل کرده است و آثار سوئی را نیز به دنبال داشته است. در حال حاضر سالیانه 7 میلیون تن کود اوره در کشور تولید می‌شود که حدود 4 میلیون تن صادر شده و 3 میلیون تن در کشور مصرف می‌شود. میزان مصرف کود اوره به دلیل عدم دسترسی به سایر کودهای نیتراته، پتاسه و فسفاته بی‌رویه بوده و موجب آلودگی محیطزیست و ورود نیترات به چرخه غذایی انسان و دام شده است. همچنین وزارت جهاد کشاورزی کود اوره را به صورت یارانه‌ای (هر کیلوگرم 3 هزار تومان) به کشاورز عرضه می‌کند در صورتی که قیمت این کود در بازار آزاد حدود 15 هزار تومان بر کیلوگرم است (شهریور 1402). بنابراین کشاورز نیز تمایل دارد تا کود ارزان و در دسترس مصرف کند و این امر به صورت خود بخود موجب کاهش مصرف سایر کودهای کشاورزی در ایران شده است.
سایر کودهای نیتراته، پتاسه، فسفاته و ترکیبی در ایران به میزان کافی تولید نمی‌شود و به دلیل مسائل و مشکلات ارزی و همچنین بازار نیمه دولتی این کودها، واردات این محصولات نیز به میزان کافی انجام نمی‌شود. بنابراین وزارت جهاد کشاورزی در دسترس‌ترین کود را ترویج می‌کند و کشاورز نیز تمایلی به پرداخت هزینه بیشتر برای تامین سایر کودهای مورد نیاز کشاورزی ندارد. بر اساس اعلام آقای مهاجر، معاون وزیر جهاد کشاورزی، میزان خسارتی که کشاورزی ایران از فقدان کودهای فسفاته و پتاسه متحمل شده است از خسارت ناشی از خشکسالی بیشتر بوده است.
در حال حاضر فروش سولفات آمونیوم در بازار ایران به سه شکل می‌تواند انجام شود:
- فروش به صورت آزاد در بازار به واسطه‌ها و مصرف‌کنندگان نهایی (کشاورزان)
- فروش در بورس کالای ایران
- فروش به شرکت خدمات حمایتی کشاورزی و عرضه این محصول به صورت یارانه‌ای به کشاورزان
از میان سه روش فوق، بازار بورس کالا عمق چندانی نیافت و هم اکنون نیز عرضه این محصول در بورس کالا انجام نمی‌شود. آخرین عرضه این محصول در بورس کالا مربوط به پتروشیمی ارومیه در سال 1399 است که با هدف کشف قیمت انجام شد. در حال حاضر تولیدکنندگان کود سولفات آمونیوم محصول خود را به صورت قراردادهای میان مدت و بلند مدت که از طریق مزایده منعقد می‌شود به شرکت خدمات حمایتی کشاورزی می‌فروشند و این شرکت محصول کود سولفات آمونیوم را به صورت یارانه‌ای در اختیار کشاورز قرار می‌دهد. همچنین تولیدکنندگان می‌توانند محصول خود را در بازار آزاد به فروش رسانند. فروش در بازار آزاد به صورت فروش داخلی و فروش صادراتی است که فروش صادراتی نیازمند اخذ مجوز از کمیته صادرات وزارت جهاد کشاورزی است.
در حال حاضر (نیمه نخست سال 1402) متوسط قیمت فروش سولفات آمونیوم به صورت خرده فروشی در بازار آزاد، حدود 320 دلار بر تن و قیمت فروش سولفات آمونیوم به صورت عمده در بازار آزاد حدود 220 دلار بر تن است (نرخ تسعیر ارز به صورت هر دلار 500 هزار ریال در نظر گرفته شده است).
بر اساس مطالعات انجام شده، قیمت جهانی سولفات آمونیوم گرانول (فوب چین) به صورت متوسط 8 ساله (متوسط 3 سال گذشته و پیش بینی 5 سال آینده)، 193 دلار بر تن بوده است. شکل 8 روند تغییرات قیمت سولفات آمونیوم در 8 سال را نشان داده است.
