کود سولفات آمونیوم مانند سایر کودهای مورد استفاده در کشاورزی دارای مزایا و معایبی است که برآیند این ویژگی‌ها، میزان و نحوه استفاده از آن در کشاورزی را مشخص می‌کند. از جمله مهم‌ترین پارامترهای مورد بررسی در خصوص یک کود کشاورزی می‌توان به محتوای عناصر مغذی آن کود، مکانیزم عملکرد آن در خاک و گیاه، ماهیت اسیدی یا قلیایی بودن کود، شکل و نحوه استفاده و در دسترس بودن و قیمت کود اشاره کرد. در این مقاله از ساینوتک پارامترهای ذکر شده برای کود سولفات آمونیوم مورد بررسی قرار گرفته است و در نهایت مزایا و معایب این کود برای استفاده در کشاورزی بررسی و تحلیل شده است.
مزایا و معایب کود سولفات آمونیوم
امتیاز مثبت و منفی برای سولفات آمونیوم از منظر محتوای عناصر مغذی
یکی از مهم‌ترین پارامترهای مدنظر برای شناسایی و انتخاب کود مناسب برای استفاده در کشاورزی، محتوای عناصر مغذی هر کود است. محتوای عناصر مغذی کودهای کشاورزی به صورت N – P – K + %TE نشان داده می‌شود که در این نماد، N نشان دهنده محتوای نیتروژن کود (درصد وزنی)، P نشان دهنده‌ی محتوای فسفر و K نشان دهنده محتوای پتاسیم آن است. سایر عناصر به صورت Trace Element در صورتی که در ترکیب کود وجود داشته باشد، نشان داده می‌شود. به طور مثال برای کود سولفات آمونیوم، نماد محتوای عناصر کود به صورت 21 – 0 – 0 + 24%S نشان داده می‌شود.
کود سولفات آمونیوم دارای 21 درصد وزنی نیتروژن در ترکیب خود است و علاوه بر این عنصر اصلی، 24 درصد گوگرد در ترکیب خود دارد. از منظر محتوای عناصر مغذی کود سولفات آمونیوم هم دارای مزیت و هم دارای عیب است. این کود در میان کودهای تامین کننده نیتروژن، دارای مقادیر کمتری نیتروژن است (در مقایسه با 46 درصد اوره و 36 درصد نیترات آمونیوم) که از معایب آن محسوب می‌شود اما در مقابل دارای 24 درصد گوگرد است که سایر کودهای نیتروژن‌دار این عنصر مورد نیاز گیاهان را ندارند.
امتیاز مثبت کود سولفات آمونیوم در مکانیزم‌های عملکردی آن در خاک و گیاه
از دیگر پارامترهای مهم که می‌توان در رابطه با مزایا و معایب کود سولفات آمونیوم قضاوت کرد، مکانیزم عملکرد کود در خاک و گیاهان است. این پارامتر یکی از مزیت‌های مهم کود سولفات آمونیوم است و تا حد زیادی، عیب کود سولفات آمونیوم در پایین بودن محتوای نیتروژن را جبران می‌کند. نیتروژن موجود در سولفات آمونیوم به فرم آمونیوم (NH4+) است و می‌تواند به همان صورت سریعا توسط گیاه مصرف شود اما در کودی مانند اوره، سریعا تبدیل اوره به نیترات انجام شده و در صورت استفاده بی رویه از آن، نیترات وارد چرخه غذایی انسان و حیوان می‌شود و توسط گیاه مصرف نمی‌گردد.
بنابراین از منظر مکانیزم عملکرد کود در خاک و گیاه، سولفات آمونیوم مضرات کودی مانند اوره را نداشته و موجب آلوده شدن چرخه غذایی انسان و حیوان به نیترات نخواهد شد. آلوده نشدن چرخه غذایی انسان و حیوان به نیترات یکی از مزیت‌های مهم کود سولفات آمونیوم بوده و آن را به رقیبی برای کود اوره تبدیل می‌کند.
امتیاز مثبت کود سولفات آمونیوم برای خاک‌های قلیایی (ماهیت اسیدی کود)
کود سولفات آمونیوم از نظر ماهیتی، کودی اسیدی است و pH آن در بازه 5 – 3 است در حالی که میزان اسیدیته آزاد آن (H2SO4) برای گریدهای مختلف از 2/0 درصد و 05/0 درصد نباید تجاوز کند. اسیدی بودن کود سولفات آمونیوم به خودی خود یک مزیت محسوب نمی‌شود اما برای زمین‌های کشاورزی که خاک آنها شور یا قلیایی شده است، مزیت محسوب می‌شود زیرا خاک بسته به ترکیب و pH آن می‌تواند نیازمند کودهایی با ماهیت قلیایی یا اسیدی باشد.
در ایران به دلیل اینکه اکثر قریب به اتفاق خاک‌های کشاورزی قلیایی هستند، استفاده از کود سولفات آمونیوم مرجح است. بنابراین برای کشوری مانند ایران که عمده خاک‌های حاصلخیز آن قلیایی هستند، استفاده از کود سولفات آمونیوم یک مزیت محسوب می‌شود. برای خاک‌های قلیایی اگر از کودهای با ماهیت قلیایی مانند اوره استفاده شود، چالش‌ها و مشکلات عدیده برای رشد گیاه ایجاد خواهد شد. بنابراین یکی از مزیت‌های کود سولفات آمونیوم برای خاک ایران، اسیدی بودن ماهیت این کود است.
امتیاز مثبت سولفات آمونیوم در تنوع شکلی و سرعت پایین آبشویی
یکی دیگر از مزیت‌های کود سولفات آمونیوم، وجود روش‌های مختلف برای تولید این کود است. کود سولفات آمونیوم به روش سنتزی (مستقیم) و یا به صورت محصول جانبی سایر فرآیندها (غیرمستقیم) تولید می‌شود. در هر کدام از این دو حالت امکان تولید طیف وسیعی از کود سولفات آمونیوم از منظر شکل و مورفولوژی وجود دارد. در صورتی که از انواع سیستم‌های کریستالایزر استفاده شود، سولفات آمونیوم کریستال به صورت ریز یا درشت تولید می‌شود که بعدها امکان تبدیل آن به سولفات آمونیوم فشرده (compacted) وجود دارد. در روش پایپ راکتور – گرانولاتور نیز سولفات آمونیوم گرانول به طور مستقیم تولید می‌شود. بنابراین برای انواع روش‌های کوددهی به زمین‌های کشاورزی، امکان ارائه محصول مناسب سولفات آمونیوم وجود دارد.
در جایی که حلالیت بالایی از کود سولفات آمونیوم مورد نیاز است، کود سولفات آمونیوم کریستال پیشنهاد می‌شود و در جاهایی که حلالیت تدریجی کود مدنظر است از کود گرانول استفاده می‌شود. با اینکه حلالیت کود سولفات آمونیوم نسبت به سایر کودهای نیتروژن‌دار مشابه مانند اوره، نیترات آمونیوم و نیترات کلسیم پایین‌تر است اما وجود طیف متنوعی از شکل و مورفولوژی این کود، این اختلاف حلالیت نسبتا پایین را جبران می‌کند و به عبارت دیگر آبشویی سولفات آمونیوم نسبت به مهم‌ترین کود نیتروژن‌دار یعنی اوره پایین‌تر است. آبشویی پایین‌تر موجب می‌شود مواد مغذی خود سریعا از دسترس گیاه خارج نشده و به تدریج در اختیار گیاه قرار گیرد.
امکان استفاده از سولفات آمونیوم در انواع روش‌های کوددهی یکی دیگر از مزیت‌های این کود کشاورزی است.
امتیازهای مثبت و منفی کود سولفات آمونیوم در نظام عرضه و تقاضا و نوسان قیمتی
از جمله دیگر تفاوت‌های کود سولفات آمونیوم با سایر کودها، نظام عرضه و تقاضای این کود است که هم می‌تواند مزیت و هم عیب تلقی شود. برای تولید کودهای اصلی مورد استفاده در کشاورزی از مواد اولیه پایه‌ای مانند گاز طبیعی، آمونیاک، گوگرد، خاکه فسفاته و منابع پتاسیم‌دار استفاده می‌شود. هرگونه نوسان در قیمت مواد اولیه پایه‌ای برای تولید کودها، قیمت کودهای کشاورزی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. به طور نمونه در اواخر سال 2021 و اوایل سال 2022 به دلیل رخدادهای مربوط به جنگ روسیه و اوکراین، قیمت مواد اولیه پایه‌ای و به تبع آن کودهای کشاورزی نوسان قابل توجهی داشت. این نوسان در بحران مالی سال 2008 دنیا نیز اتفاق افتاده بود که در شکل‌های 2 و 3 نشان داده شده است.
قیمت سولفات آمونیوم نیز تا حدی متاثر از نوسانات قیمت مواد اولیه بوده است اما میزان جهش قیمتی این کود در مقایسه با سایر کودها پایین تر بود. دلیل اصلی این مساله این است که بخش عمده‌ای از سولفات آمونیوم در دنیا به صورت محصول جانبی سایر فرآیندها (مانند فرآیند تولید کاپرولاکتام یا فرآیندهای کک‌سازی در کارخانه‌های کوره بلند فولاد یا فرآیندهای تولید ملامین) تولید می‌شود. سولفات آمونیوم غیرسنتزی (تولید شده به صورت محصول جانبی سایر فرآیندها) تاثیرپذیری کمتری از قیمت مواد اولیه پایه دارد. شکل زیر میزان سولفات آمونیوم تولیدی در دنیا به تفکیک روش تولید (سنتزی یا محصول جانبی سایر فرآیندها) را نشان داده است.
همان‌طور که مشخص است، سولفات آمونیوم تولید شده به روش سنتزی، بخش کوچکی از کل ظرفیت‌های موجود برای تولید سولفات آمونیوم را در دنیا تشکیل داده است. شکل زیر نوسانات قیمت سولفات آمونیوم در مناطق مختلف دنیا و پیش‌بینی سال‌های آینده را نشان داده است.
پایین بودن نسبی قیمت کود سولفات آمونیوم یک مزیت برای مصرف‌کنندگان و تهدید برای تولیدکنندگان به شمار می‌رود. البته این مساله برای بازارهایی است که عرضه و تقاضا تعیین‌کننده قیمت‌ها هستند. در ایران به دلیل اعطای یارانه کود به کودی مانند اوره، شاید پایین بودن نسبی قیمت کود سولفات آمونیوم مزیت محسوب شود. بنابراین یکی از عواملی که تاکنون اجازه نداده است تا کود سولفات آمونیوم جایگاه خود را بر اساس مزیت‌های ذکر شده در بازار ایران پیدا کند، یارانه‌ای بودن کود اوره و تمایل مصرف‌کننده نهایی (کشاورز) به استفاده کود ارزان‌تر است.
در حالی که در کشور همسایه ایران ترکیه، در سال 2021، بیش از 140 میلیون دلار (بیش از 700 هزار تن) کود سولفات آمونیوم وارد شده است و این امر نشان دهنده رشد مصرف این کود در کشاورزی و جایگزین شدن تدریجی آن به جای اوره است. در سال 2021، در بازاری که قیمت کود اوره تا 700 دلار بر تن نیز افزایش یافت، سولفات آمونیوم با قیمت‌های کمتر از 300 دلار قابل تامین بوده است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
از جمله مهم‌ترین مزیت‌های کود سولفات آمونیوم که موجب تمایل کشاورزان به استفاده از آن در صنعت کشاورزی می‌شود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- وجود محتوای گوگرد در ترکیب شیمیایی سولفات آمونیوم
- وجود محتوای 21 درصدی نیتروژن در ترکیب شیمیایی سولفات آمونیوم
- تامین نیتروژن به فرم آمونیوم که جذب آن توسط گیاه سریع‌تر انجام می‌شود
- فقدان مضرات زیست‌محیطی و فقدان خطرات برای سلامت انسان و حیوان در صورت استفاده از کود سولفات آمونیوم در کنار تامین عناصر مغذی نیتروژن و گوگرد برای گیاه
- ماهیت اسیدی سولفات آمونیوم و مفید بودن آن برای خاک‌های قلیایی یا شور
- وابستگی کمتر قیمت کود به نوسانات قیمت مواد اولیه پایه‌ای تولید کودها و داشتن ثبات نسبی قیمتی
- قیمت مناسب
- حلالیت نسبتا کمتر سولفات آمونیوم در آب در مقایسه با اوره و کاهش میزان آبشویی کود
- عرضه سولفات آمونیوم به صورت طیف گسترده‌ای از محصولات با فرم و شکل مختلف مانند کریستال، گرانول و سولفات آمونیوم فشرده شده و قابلیت آن برای استفاده در موقعیت‌ها و کاربردهای مختلف در کشاورزی
- قابلیت استفاده از سولفات آمونیوم در انواع روش‌های کوددهی
